Göktürk (Kök Türk) Devleti’nin Tarihi

Kabileden Devlete Göktürk Devleti ve Başkenti

Göktürk diğer adıyla Köktürk Devleti, Türk ibaresini ilk kez devlet adı olarak kullanan Türk devletidir. İlk olarak 542’li yıllarda ortaya çıktıkları bilinmekte olan Göktürk Devleti’nin merkezi Ötüken olmak üzere kurucusu, Bumin Kağan olmuştur. (Çin kaynaklarına göre Tu-mın – T’umen)

Aslında Göktürk Devleti, Hun İmparatorlukları yıkıldığı zaman ortaya çıkan Aşina kabilesinden gelmektedir. Bu kabile o dönemlerde günümüz Moğolistan civarlarında Altay Dağları eteklerinde bulunan Avarların hakimiyeti altında yaşayan, çoğunluğu işçi olan bir kabileydi. Kendi içlerindeki dayanışma ve siyasi güç onları kısa bir süre içerisinde çok büyük bir güç haline getirecekti fakat bundan Avarların haberi yoktu.

Bu kabilenin başı olan Bumin Kağan, kabilesini en iyi şekilde yönetip bir an içinde istediği bölgelere hükmetmek istiyordu. Ticari faaliyetler için kabilesiyle Çin’e doğru ilerleyip ticari faaliyetlerde bulunan Bumin Kağan için her şey o dönemlerde filizlendi. Kendi kabilesinin de içerisinde bulunduğu Türk devleti olan Avar İmparatorluğuna karşı Töles toplulukları, ayaklanma başlatmıştı. Bumin Kağan, büyük amaçları için Töles topluluklarıyla savaşıp onları yenilgiye uğratmış hatta birçoğunu kendi himayesi altına almıştı.

Bumin Kağan’ın Avarlara Savaş Açması ve Avarların Yıkılması

Zafer kazanan Şanlı Bumin Kağan, bu zafer sonrası büyük bir siyasi güç elde etmiş ve imparatorluk tarafından önemli bir kişiliğe bürünmüştü. Bu galibiyeti onu kabilesine ve bünyesi altında yaşadığı Avarlara karşı cesaretlendirmişti. Bu cesaretten ötürü Avar başbuğunun kızını isteyen Bumin Kağan’a kısa bir süre içerisinde Avar İmparatorluğu’ndan bir elçi gelir. “Siz bizim himayemiz altında çalışan köleler ve işçilersiniz. Böyle bir şey istemeye nasıl cürret edersiniz” diye bir mesaj alan Bumin Kağan, sinirlenir ve gönderilen elçiyi öldürür. Kısaca Avarlara savaş açar.

Bölgede bulunan Topa İmparatorluğunda durumlar pek de iyi değildi. İmparatorluk doğu ve batı olarak bölünmüştü diğerinden daha zayıf olan taraf Batı Topa İmparatorluğuydu. Bumin Kağan, Batı Topa’dan imparator kızını ister. Zayıf olan Batı Topa Devleti Bumin Kağanla beraber güçlenmeyi hedefler. Ne tesadüftür ki Bumin Kağan’da aynı şeyleri düşünmektedir. Arkasına Batı Topa İmparatorluğunu da alan Bumin Kağan, kendisini küçük düşürüp dalga konusu haline getiren Avarlara saldırır ve onları yerle bir eder. Yenilgiye uğrayan Türk Avar Devleti’nin devri biter ve Bumin Kağan Göktürk Devleti’nin hükümdarı olur. Tarihte Göktürklerin ortaya çıkışı da bu yılı yani 552’yi ele alır…

1. Göktürk (Kök Türk) Devletinin Tarihi

Göktürk Devleti, diğer bir Türk devleti olan Avarları yıktıktan sonra bölgenin hakim devleti konumuna gelir. Türklerin 2’li devlet teşkilatını burada da görmekteyiz. Bumin Kağan devletin doğu tarafını kendisine almış, batı tarafını da kardeşi İstemi Yabgu’ya vermiştir. Devletin batı tarafı kendi iç işlerinde serbest dış işlerinde ise her zaman doğuya bağlıdır.

Bumin Kağanın ölmesi sonucu yerine Kara Kağan geçer fakat Kara Kağan, hastalığından dolayı tahtta sadece birkaç ay kalır ve hayatını kaybeder. Böylelikle tahtın yeni sahibi Mukan Kağan olur. Mukan Kağan, başa geçtiği gibi ülkeyi teşkilatlandırır, Avarların kalan tüm birliklerini ortadan kaldır, Kırgız Türklerini kendisine bağlar ve batıda Sasani Devleti ile (Persler) işbirliği yapıp Akhun Devleti’ni ortadan kaldırır. (Tarihçiler Akhun Devleti’ni Mukan Kağan’ın değil devletin batısını yöneten İstemi Yabgu’nun aldığını söylerler.

1.Göktürk Devleti’nin Siyasi Politikaları

Kendilerine güç olarak gördükleri Akhunları yıkmak için Sasanilerle iş birliği yapan ve daha sonra Sasanilere karşı Bizans’ı kullanan Göktürk Devleti, çok akıllıca bir siyasi politika izlemiştir. Mukan Kağan döneminde Göktürk Devleti’nin sınırları Koreden Karadenize kadar doğu-batı yönlü, Çin Seddi ve Buz Denizine kadar da kuzey-güney yönlüdür.

1.Göktürk Devleti’nin Yıkılışı

Mukan Kağan, 572 yılında ölür. Devlet başına Taspar Kağan geçer ve sonraki dönemlerde Çin İmparatorluğu, Göktürk Devleti’ne karşı izlediği politikalar ve Göktürk Devleti’ndeki iç sorunlar sebebiyle güçlü bir konuma gelir. 630 yılında devleti asıl yöneten Doğu Göktürk Kağanlığı, iç sorunlar nedeniyle yıkılır. Geriye kalan Batı Göktürk Kağanlığı ise 659’da Çin tarafından işgal edilir. (Göktürk Devleti’nde 50 yıllık esaret başlar…)

2. Göktürk (Kutluk) Devleti Bağımsızlığını Kazanıyor

Göktürkler, Çin egemenliği altında 50 yıllık bir süre geçirmişlerdir. O dönemlerde Türkler Çin’in kuzey sınırlarına yerleşmiş vaziyetteydiler ve başlarında yöneticiler bulunmaktaydı. O yöneticilerden birisi de Kutluk’tu. Kutluk Kağan 681 yılında emrindeki küçük çaplı bir grupla Çin Seddi’nin dış bölgesinde yer alan Yin Şan dağlarına kaçmıştır. Bu hareket ile esaret içerisindeki diğer Türk boyları da cesaretlenmiş, Kutluk Kağanın arkasından gitmişlerdir. Bölgede Çin’den uzak bir şekilde örgütlenmiş ve nüfuslarını git gide arttırmışlardır.

Türklerin 679 yılından beri verdikleri bağımsızlık mücadelesi (İlk girişim Kürşad İhtilali) en sonunda başarıya ulaşmıştır. Kutluk Kağan önderliğinde Türkler, 682 yılında Çin’den bağımsızlığını kazanmıştır ve Göktürk Devleti 2. kez kurulmuştur. Bu yüzden bu devlete Kutluk Devleti’de denilmektedir. Bu kutlu mücadeleyi başarıyla sonuçlandırdığından dolayı Kutluk Kağana, halkı derleyen toplayan anlamındaki İlteriş unvanı verilmiştir.

Kutluk İlteriş Kağan, Çin esaretindeki değerli Türk veziri Tonyukuk’u da yanına almıştır. O dönemde birçok Türk boyunun da İlteriş Kağanın buyruğu altına girmesi devlete güç kazandırmıştır. Esir olan bütün Türk boylarını kurtarma amacında olan İlteriş Kağan kayıtlara göre Çinlilerle tam 17 kez savaşmıştır ve Türgişlerle yaptığı bir savaşta hayatını kaybetmiştir. (691)

Kutluk İlteriş Kağan ölünce Bilge Kağan ve Kül Tiginin küçük olmalarından dolayı tahta kardeşi Kapgan Kağan geçmiştir. Kapgan Kağan döneminde 2. Göktürk Devleti çağının en büyük devleti haline gelmiştir fakat Kapgan Kağan, Çin komplolarından dolayı öldürülmüştür. Kapgan Kağanın yerine oğlu geçecekken Kül Tigin buna karşı çıkmış ve abisi Bilge Kağan’ı tahta geçirtmiştir. Böylelikle Kutluk İlteriş Kağan’ın 2 oğlu yönetimde söz sahibi olmuştur.

Bilge Kağan ve Kül Tigin’in Başa Geçmeleri

Bilge Kağan ve Kül Tigin yönetiminde Göktürkler, en parlak dönemini yaşamıştır. Bunda elbetteki büyük Türk veziri Tonyukuk’da çok etkilidir. Hatta bu dönemde Türklerin ilk yazılı metni olan Göktürk Yazıtları da Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Orhun Abideleri, Türk Edebiyatı için oldukça önem arz etmektedir. Ordunun büyük komutanı Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk öldükten sonra Bilge Kağan, devlet yönetiminde yalnız kalmıştır. Vezirlerinden biri tarafından zehirlendikten sonra ise devlette otorite boşluğu oluşmuştur.

Göktürkleri Kim Yıktı?

Basmil, Karluk ve Uygurlar 2. Göktürk Devleti’ni ortadan kaldırmışlardır. Aralarında olan iktidarlık mücadelesini ise Uygurlar kazanmış ve 745’te Uygur Devleti kurulmuştur. Bir Türk devletinin Türk boyları tarafından yıkılması diğer bir Türk devletinin kuruluşuna zemin hazırlamıştır.